In 2022 is het 500 jaar geleden dat de enige Nederlander tot paus verkozen werd, Adrianus VI was zijn naam. Vooruitblikkend op het nieuwe jaar willen we de rubriek Inspirerend Persoon wijden aan deze paus en zijn pontificaat. Adrianus VI (Utrecht 1459 – Rome 1523) werd tot paus gekozen in een tijd van wanorde. Vooral op het religieuze vlak waar een oprukkend protestantisme de katholieke kerk en Europa langzaamaan begon te splitsen. In welk tijdsgewricht speelde zijn pontificaat zich? Welke rol speelde Erasmus in zijn leven? En wat kunnen wij 500 jaar na dato leren van deze Nederlandse paus?
De naam Adrianus
De Latijnse uitdrukking Nomen est omen (de naam is een voorteken) is zeker van toepassing bij de keuze van een pausnaam. Een gekozen paus kiest een naam die voor hem betekenisvol is. Sinds de tiende eeuw nemen pausen vrijwel altijd een nieuwe naam aan. De naam is een programma en duidt de richting van een pontificaat aan. De nieuw tot paus gekozen kardinaal maakt die naam bekend bij de aanvaarding van zijn ambt. Vanaf Gregorius V (996-999) wordt dit gebruikelijk voor alle pausen. Sindsdien hebben zij altijd namen van voorgangers aangenomen. De huidige paus Franciscus heeft deze regel doorbroken en een unieke pausnaam gekozen. Hij overwoog ook de naam Adrianus vanwege zijn hervormingskalender. Beide pontificaten komen overeen in het feit dat de maatregelen en leefwijze van deze twee pausen nogal afwijken van hetgeen daarvoor gebruikelijk was. Hun beider pontificaat roept ook verzet en tegenwerking op.
Adrianus heeft geen andere naam dan zijn doopnaam aangenomen. Volgens het Meertensinstituut betekent de naam: ‘afkomstig uit Adria’. Dit is een plaats in de buurt van Venetië. Aan deze plaatsnaam ontleent ook de Adriatische Zee haar naam. ‘Adria’ wordt in verband gebracht met het Latijnse woord ater ‘dofzwart, donker’, vanwege het donkere zand langs de kust van de Adriatische Zee. Dit is een mooie verwijzing naar de donkere tijden waarin het pontificaat zich afspeelt: reformatie, dreiging van de Turken.
Adrianus en Erasmus
De wegen van deze twee bijzondere Nederlandse priesters hebben zich enkele malen gekruist, fysiek maar vooral in brieven. Beide priesters streden tegen geestelijke bekrompenheid en klerikale overdaad en machtsmisbruik. Hun beider wegen brachten hen naar de universiteit van Leuven, het toenmalige academische centrum van de Nederlanden. Tijdens zijn rectoraat aan de universiteit had Adrianus in 1502 de student Erasmus leren kennen. Zij deelden de liefde voor de klassieke talen als instrument voor herbronning. Later bekoelde de liefde toen de discussie rond Erasmus pennenvruchten oplaaide en de universiteit van Leuven een nogal conservatief standpunt innam. Het project van het Novum Instrumentum (en later Novum Testamentum) kon niet op warme instemming rekenen van de universiteitsbestuurder.
In zijn openingswoord voor de uitgave van de zes brieven die Adrianus VI en Erasmus elkaar hebben geschreven omschrijft Adrianus van Luyn, emeritus-bisschop van Rotterdam (1994-2011) de gemeenschappelijke boodschap van beide erudiete priesters: inzet voor de humane christelijke waarden van Europa. In een tijd van globalisering wezen zij op het belang van herbronning. De inhoud van christelijke waarden van barmhartigheid, rechtvaardigheid en mensenliefde gaan boven strategieën om rijkdommen veilig te stellen en machtsposities te versterken. Beiden zagen de noodzaak van de kerkelijke hervorming die zou moeten beginnen bij de leiding van de kerk.
Ondanks zijn hoge verwachtingen van de nieuwe paus, weigerde Erasmus op de herhaalde uitnodiging in te gaan van Adrianus VI om naar Rome te komen. Adrianus wilde dat Erasmus vanuit Rome zijn academische werk zou inzetten voor deze hervorming en zich duidelijk uit te spreken tegen Luther. Erasmus wilde zijn onafhankelijkheid niet verliezen: hij vreesde dat anderen zouden kunnen beweren dat hij zich had laten omkopen om zich aan te sluiten bij het kamp tegen Luther. Hij verkoos tot het einde van zijn leven de vrijstad Bazel.
Zijn pontificaat en les voor ons
Adrianus kreeg met meerdere problemen te maken tijdens zijn pontificaat. Naast het vraagstuk van de religie, waren dat vraagstukken als de macht van de Romeinse curie, een veelvoud aan wereldse geestelijken die een losbandiger leven leidden dan dat zij zondags preekten en een slepend financieel conflict dat hij erfde van zijn voorganger. Aan een katholieke kerk die teveel in luxe leefde heeft hij leiding gegeven. Adrianus heeft geprobeerd met een vrome en sobere levensstijl tegenwicht te bieden aan het luxe leven dat gewoonte was geworden in de katholieke kerk. Zijn pontificaat van een ruim jaar duurde te kort om daadwerkelijk een omwenteling te bewerkstelligen. Hij heeft er slechts een begin mee kunnen maken. Op 14 september 1523 overleed hij in Rome. Erasmus zei later dat wanneer het pontificaat van Adrianus VI tien jaar langer had geduurd, zijn hervormingen waarschijnlijk beter gelukt waren.
Na de dood van Adrianus duurde het tot 1978 voordat er weer een niet-Italiaanse paus gekozen werd, zijn naam was Johannes Paulus II.
In de zestiende eeuw was de katholieke kerk dus ook erg bezig met zichzelf en haar structuren aan het heruitvinden. Wij leven vandaag de dag eveneens in een tijdsgewricht waarin zeker in Nederland het geloof en de geloofwaardigheid van de katholieke kerk onder druk zijn komen te staan. Ook wij moeten aan herbronning doen en een nieuwe vertaling vinden voor de onschatbare waarden van ons katholieke geloof. Adrianus heeft geprobeerd een nieuwe koers in te zetten, een waarin het geloof in Christus centraal stond. Zijn voorbeeld kunnen wij volgen.
Bron artikel en voor meer informatie over de activiteiten in Nederland en Rome rondom 500 jaar Adrianus VI zie: www.pausadrianus500.nl